गावरान (देशी) बाजरी नष्ट झाली

पूर्वप्रसिद्ध: उपक्रम...
http://mr.upakram.org/node/895

बाजरीच्या एका कणसात शेकडो फुले असतात. त्या फुलांवरील परागकण (नाव बरोबर आहे ना?) दुसर्‍या फुलांवर पडले की बाजरीच्या दाण्यांची वाढ सुरु होते. हे परागकणांचे वहन वार्‍याने होत असते. एका शेतातल्या बाजरींचे परागकण दहा-पंधरा किलोमिटरपर्यंत दूर असणार्‍या दुसर्‍या शेतात सहजपणे वापरले जातात. असे घडणे हे नित्याचे आहे. सुगीच्या काळात असे वेगवेगळ्या पिकांवरचे, तणांवरचे करोडो परागकण आपल्या आवती भोवती आपल्या नकळत दरवळत असतात. त्यांच्या या दरवळण्याने वातावरणात एक प्रकारचे चैतन्य, आल्हाददायकता असते. पण या सगळ्या चांगल्या गोष्टी घडत असताना बाजरीच्या बाबतीत एक फार वाईट घटना घडत गेली आहे. परभणीच्या मराठवाडा कृषी विद्यापिठात तसेच राजस्थानातल्या कृषी विद्यापीठात यावर संशोधन चालू आहे.

हरितक्रांतीच्या पर्वात उत्पन्न वाढवण्याच्या सपाट्यात शेतकर्‍यांनी संकरीत (हायब्रीड) बियानांचा सर्रास वापर सुरु केला. त्यात पूर्वापार चालत आलेले नैसर्गिक बियाणे वापरणे बंद होऊ लागले. पण या संकरीत बाजरीची चव थोडीशी कडवट असल्याने काही शेतकरी तरीही त्यांच्याजवळचे पारंपारिक बियाणे वापरुन स्वतःला खाण्यापुरती बाजरी पिकवत. आम्ही पण त्यातलेच. संकरीत बियाणांमुळे दहा मनाच्या ऐवजी आमच्या शेतात साठ-सत्तर मन बाजरी व्हायला लागली होती. त्यात इतर नवीन पिके तर वेगळीच. या वाढलेल्या उत्पन्नामुळे आम्ही शेतकरी आनंदी होतो. पण...

गावरान (देशी) बाजरीच्या अरुंद पाट्यालगत दूरदूर पर्यंत संकरीत बाजरीची पिके जोमाणे घेतली जात होती. त्यांच्या परागकणांनी देशी बाजरी संकरीत होत होती. पाहता पाहता देशी बाजरी साधारणतः २००१-२००२ पर्यंत नामषेश झाली होती. :(

काय गमावले:
१. गावरान बाजरीचे तोंडाला पाणि सोडणारे आता ते रुचकर पदार्थ इतिहासात जमा.
२. आयुर्वेदात सांगितलेले बाजरीचे गुणधर्म बदलेले असल्याने आयुर्वेदिक उपचार पद्धतीतून बाजरी बाद होण्याची भिती. बाजरी सोबत या गटात अनेक भाज्या, फळे, कडधान्ये असू शकतात. उदा. केळी पित्तनाशक असते. पण पुण्याच्या एका आयुर्वेदाचार्यांच्या रुग्णांच्या तक्रारीनंतर त्यांनी केलेल्या संशोधनात असे आढळून आले की खते, किटकणाशके, वगैरे रसायणे वापरल्याने पुण्यात मिळणारी बहुतांश केळी पित्तवर्धक आहे. (त्या आयुर्वेदाचार्यांचे नाव विसरलो.)